广州第二届读书月正式启动 四百项阅读活动邀你来读

Bu m?q?l?ne? latin ?lifbas?nda?? igez?ge bar.

Идел буе Болгар д??л?те Болгар д??л?те юкка чыккан
←   ← VII гасыр — 1236 百度 1974年11月29日，彭伯伯不幸离世，在那个特殊的年代，没法见他老人家最后一面，母亲带着我们一家人，在他逝世的301医院门前马路上徘徊良久，最后找了一处离停放他遗体最近的地方默哀。 →
Болгар тамгасы
Башкала	Бил?р, Болгар ш???ре
Зур ш???рл?р	Бил?р, Болгар ш???ре, Суар, Ашлы, Казан
Тел(л?р)	борынгы болгар теле, т?рки (тел)
Акча бер?млеге	сум, динар
Халык	болгарлар, суарлар, искилл?р, барсилл?р, б?р?н??рл?р
Идар? ит? т?ре	феодаль абсолютизм
Н?сел	Котраг, Айдар хан
?мир, илт?б?р

Идел буе Болгары (Болгар, чуаш. Ат?л?и П?лхар) – VII – XIII гасырларда яш?г?н, Идел ??м Чулман елгалары бассейнында урнашкан д??л?т. Монголлар тарафыннан XIII гасырда буйсындырылган ??м Алтын Урда эчен? керг?н, со?рак Идел буе Болгары нигезенд? Казан ханлыгы барлыкка килг?н.

География

Идел Болгары заманына к?р? зур м?йдан бил?г?н. 10-11 й?зл?рд? т?ньяк чиге Каманы? у? як яры, к?нбатышта сул тармаклары бел?н берг? З?я елгасы, к?нчыгышта Шушма елгасы буйлап ?тк?н, ? к?ньяк чикл?ре х?зерге Самар тугаена - ?иг?ле таулары янында Иделне? зур борылышына кад?р барып ?итк?н.

Со?рак, Идел Болгары ч?ч?к аткан чорларда аны? чикл?ре ки??йг?н. М?с?л?н, т?ньяк чикл?ре Казан елгасына кад?р к?т?релг?н.

Ш???рл?р

Т?п м?кал?: Идел буе Болгары ш???рл?ре

Болгар д??л?те ?зене? ш???рл?ре бел?н дан тоткан. Болгар ш???рл?ре моннан 1000 ел артык элегр?к, болгар, ма?ар, Византия чыганаклар буенча 8 нче гасырда, рус чыганаклары буенча 10-11 нче гасырларда барлыкка кил?л?р. Аларны? ?с? ??м ч?ч?к ату чоры 12 нче гасырга ??м 13 нче гасыр башларына туры кил?. Кече Чирмеш?н бассейны халык и? тыгыз утырган район булган, аны? ?з?генд? Б?ек ш???р – Б?л?р урнашкан. Х?зер к?п ш???рл?рне? исеме билгеле т?гел.

• Б?л?р
• Болгар ш???ре
• Суар
• Ашлы
• ??к?тау
• Кашан
• Тубылгытау
• Алабуга
• Борынгы Чаллы

Бу чагыштырмача зур ш???рл?рд?н башка, тагын бик к?п кечер?к ш???рл?р булган.

Халык

Болгар д??л?те т?рки д??л?т булган — к?бесенч? т?рки халыклар, болгарлар, суварлар, барсиллар, бил?рл?р, эсегелл?р яш?г?н. Со?рак ул кабил?л?р берл?шеп, берд?м болгар халкы барлыкка кил?.

Шулай ук д??л?тт? фин-угор халыклары – х?зерге чирмеш, удмурт ??м к?нчыгыш мордва-мукшыларыны? бабалары да к?п булганнар.

Идел буе Болгары тарихы

Болгар ?мирлеге барлыкка кил?

Болгар кабил?л?ре, Урта Донны? у? ярында яш?г?н котраклар ?ит?кчелегенд?, 7 нче гасыр ахырында Идел буйларына к?чеп утыргач, этник яктан т?рки халык мохитен? эл?г?л?р. Урта Идел буе териториясе Т?рки-огур кабил?л?ре тарафыннан элегр?к, 5-6 нче гасырларда ук ?зл?штерелг?н дип ?йтерг? нигез бар. Гар?п авторлары м?гъл?матларына караганда, алар арасында, болгарлардан тыш , барсил, искил, суар, б?р?н??р, этник т?ркемн?ре д? телг? алына. Ягъни Идел Болгары халкы болгарлардан тыш алан-х?зер (б?р?н??р), т?рки-огур - савирлар (суарлар), ?з?к Азия - искил/эсегел яис? чигил компонентларын да ?з эчен? алган. Болгарларны? Идел-Кама буйларына к?чеп утыруларына Бураково, Шиловск, Брусянск ??м Новинковск каберлекл?ре археологик д?лил булып торалар. Кара ди?гезне? т?ньягында (Малая Пешерина) ??м Болгарияд?ге (Мадара) табылган ист?лекл?ре д? шуларга охшаш. Баштарак болгарлар Идел буенча Самар борылышыннан алып Кама (Чулман) тамагына кад?р территорияне бил?г?нн?р. Алар биред?ге протобалт яки со?гы чор сармат кабил?л?рен (Им?нкиск? культурасы в?килл?рен) кысрыклап чыгарганнар яки ?з араларында ассимиляциял?г?нн?р. Берникад?р к?нчыгыштарак, К?нчыгыш Кама арьягында ??м К?нбатыш Урал тау ит?генд? угор кабил?л?ре (Кушнаренко-Кара Якуп культурасы в?килл?ре) таралып урнаша. Тикшерен?чел?р Иделне? далалы аръягында ??м К?ньяк Уралда венгрларны? борынгы бабалары ватаны - легендар "Magna Hungaria" (Б?ек Венгрия) урнашкан дип саныйлар. ?кренл?п бу кабил?л?р болгарлар тир?сенд? туплана башлыйлар.

Идел буе Болгары хакимн?ре

Котраг хан беренче Идел буе Болгары династиясен 8-нче гасырда нигезл?г?н. Ши?абетдин М?р?ани китабы буенча Котраг улы Ирхан - икенче Идел буе Болгары х?киме, Ирхан улы - Тукый - ?ченче Идел буе Болгары х?киме булган.

Алмыш

Т?п м?кал?: Алмыш ??гъф?р ибн Шилки

Д??л?т формалашу процессында Алмыш (Алмуш) ?ит?кчелегенд?ге болгар этник м?д?ни берл?шм?се - кабил?л?р берлеге - и? к?члесе булып чыккан. 10 гасырдан башлап угыз-б???н?к, кыпчак кабил?л?ре ??м шулай ук башка к?рше халыкларны? аерым т?ркемн?ре даими р?вешт? Болгар халкына кушылбуе Болгарыа барган ??м ассимиляциял?нг?н. 10 гасыр башында Болгар д??л?те, ?мирлек буларак, т?мам оешып бет?. Л?кин беренче вакытта ул Х?з?р ка?анлыгына буйсынган була.

Идел буе Болгарында р?сми т?ст? ислам динен кабул ит?не? ???мияте

Гар?п-фарсы тарихи-географик чыганаклары 10 нчы гасыр башында ук инде болгарларны? т?п ике ш???ре - Болгар ??м Суар булуын х?б?р ит? икесенд? д? агач корылмалар, зур м?четл?р булган, ??р ш???рд? 10ар ме? м?селман яш?г?н.

Т?п м?кал?: ?ч с?хаб? турында риваять

Болгарларны? ислам дине бел?н танышуы риваятьл?р буенча, М?х?мм?т п?йгамб?р заманында ук башлана. Ул вакытта бернич? с?хаб? Болгар ?ирл?рен? килеп, Айдар ханны? (илт?б?рне?) кызын авырудан терелт?. Шуннан башлап, Айдар хан ??м аны? халкы Ислам динен кабул ит?.

Т?п м?кал?: Идел буе Болгары д??л?тене? Ислам динен кабул ит?е

Чынлыкта ис? 10 гасыр башларында Алмыш ханны? ?тисе Багдад х?лифен? Ислам динен кабул ит?р ?чен, р?сми илчел?р ?иб?р?ен сорый. Багдад х?лифе аны? ?тенечен кабул ит?, л?кин ул илчел?р килг?нд?, илд? Алмыш илтабар ?ит?кчелек итк?н була инде.

922 елда Болгар д??л?тен? ?хм?т ибн Фадлан ?ит?кчелегенд?ге илчелек ерак Багдад х?лиф?тенн?н килеп ?ит?. 16 май к?нне илд? болгарларны? корылтае ?тк?рел?, шул к?нне х?лиф?тне? хаты укыла, Идел буе Болгар д??л?те Ислам динен кабул ит?.

Ислам динен кабул ит?не? ???мияте бик зур була, ч?нки:

• Болгарлар м?селман м?д?нияте бел?н якынрак таныша, аны? бер кис?ген? ?йл?н?;
• Болгарлар Х?з?р ка?анлыгыннан нык курыкмый башлыйлар - алар х?лиф?т яклавы астында булалар.

Идел буе Болгарыны? ч?ч?к атуы

12 гасырда Идел Болгары ?зе ч?ч?к ату чорында к?нбатышта Ока-З?я елгалары арасындагы ?ирл?рд?н алып к?нчыгышта К?ньяк Уралга кад?р, к?ньякта Сыры ??м Самар борылышыннан алып т?ньяк Кама буйларына кад?р м?йданны бил?п торган. Археологик казу эшл?ре к?рс?тк?нч?, биред? 180-г? якын борынгы ш???р урыннары билгеле. Бу вакытта илне? башкаласы Бил?р ш???ре булган.

Болгар

Идел Болгарында беренче ш???рл?р X й?зне? 20 нче еллары башында к?рен? башлый. Бу х?л элекке ярымк?чм? тормыштан утраклашып к?н ит?г? к?ч? бел?н б?йле. Беренче болгар ш???рл?рене? ?сеп чыгуы ислам кабул ит? чорына туры кил?. Д??л?тт? беренче ш???рл?р ?сеп чыгу бел?н берг? болгарларны? ?з акчаларын сугу да башланган.

Урта гасырларны? гар?п-фарсы тарихи чыганаклары X й?зне? 20 нче елларыннан ике болгар ш???рен — Болгар бел?н Суарны телг? ала башлыйлар. Бу ике ш???р, бер-берсен тулыландыргандай, еш кына ян?ш? куеп й?ртел?, ??м аларны? тарихи язмышлары да, аеруча X—XI й?зл?рд?, охшаш булган.

?л-Б?лхи язмалары буенча: ?Болгар — ил исеме, аны? халкы ислам дине тота; ул шулай ук ш???р исеме д?, анда ?амигъ м?чет бар. Ул ш???рд?н ерак т?гел икенче бер ш???р — Суар урнашкан, анда да ?амигъ м?чет бар. М?селман хатибы ?йтте: ике ш???рне? д? халкы 10 ме?г? ?ит?. ?йл?ре агачтан ??м аларда кышын торалар; ??ен кешел?р киез тирм?л?рг? к?ч?л?р. ?леге хатип ??йге к?нн?рне? озын ??м кышкы к?нн?рне? кыска, ? т?нн?рне? озын булуын да с?йл?де?.

Шундый ук х?б?рне X й?зне? 30 нчы ??м 60 нчы елларындагы гар?п авторлары ?л-Истахри ??м Ибне Х?укал да язып калдырганнар. Тик алар ?л-Б?лхиг? бер ???миятле т?з?тм? кертк?нн?р: Ун ме? ?леге ш???рл?рне? гомуми халкы диг?нне а?латмый, ? алардагы ?ир-ат?, икенче т?рле ?йтк?нд?, сугышчылар санын белдер?. Урта гасырларда бер?р ш???рне? к?пме халкы барлыгын аны? гаск?ре санына карап билгели торган булганнар. Шундый ук х?б?рне X й?зне? ахырында фарсыча язылган, авторы билгеле булмаган ?Х?д?д ?л-гал?м? (?Д?нья чикл?ре?) буенча: ?Болгар—зур булмаган бер т?б?кне? ш???ре, ул Идел буенда урнашкан. Аны? б?тен халкы да м?селманнар; аннан 20 ме? атлы чыга. Алар кяферл?рне? ??р гаск?рен? каршы, к?пме булуына карамастан, сугышка чыгалар ??м ?и??л?р. Таза, бай ?ир ул Суар—Болгар янындагы ш???р; андагы халыкны? дине д? Болгардагы кебек ?к?.

?л-Б?лхиг? буенча: ?Итилд?н Болгарга тикле дала буйлап бер айлык чамасы юл; судан барса?, елгадан югарыга таба ике айлык, т?б?нг? таба 20 к?нлек чамасы юл?,—дип яза ул. Моны а?лавы кыен т?гел, Болгар ш???ре Идел ярына, х?з?рл?рне? ?з?ге бел?н ике арадагы су юлы буена утырган. ?л-Б?лхинен ?леге с?зл?ре безг? инде м?гъл?м булган ?Х?д?д ?л-гал?м? авторыны? ??м X й?з азагындагы атаклы гар?п географы ?л-М?катд?сине? м?гъл?матлары бел?н д? раслана. ?л-М?катд?си да Болгар ш???рен Идел буенда итеп к?рс?т?.

Болгарны? X й?з башыннан, д??л?т оешканда ук, башкала сыйфатында ?сеп кит?е табигый булган. Ш???р бик у?айлы урынга, Идел бел?н Чулман тоташкан ?ирг?—К?нчыгыш Аурупаны? икътисадый ??м стратегик яктан зур ???мияте булган ике зур су юлы буена утырган. Башкаланы шундый м??им урында т?з? болгар ?ирл?рен бер ?з?к д??л?тк? берл?штер?д?, Идел Болгарын ??м аны? башкаласын К?нбатыш бел?н К?нчыгыш арасында икътисадый ??м м?д?ни элемт?л?р ?з?ген? ?верелдер?д? ифрат зур роль уйнаган. Бу очракта д??л?тне? с?яси ?з?ге шул д??л?тне? ?зене? ??м аны? т?п халкыны? исеме бел?н аталуы бик т? табигый булган.

XII й?зд? Болгарга ике гар?п с?ях?тчесе килеп чыккан. Аны? берсе—безг? аз таныш ?л-??валики, икенчесе инде бернич? тапкыр телг? алынган ?л-Гарнатый. ?л-??валики Болгарга 1145 елда килг?н, тик аны? язмалары безне? к?нн?рг? кад?р сакланмаган. Революцияг? кад?рге татар тарихчысы М. Р?мзи Казан, Болгар ??м татар д??л?тл?ре турындагы китабында а?ардан кайбер ?зекл?р бирг?н: ?Аларны? (болгарларны?) корылмалары Рум (Византия) корылмаларына охшаган. Алар зур халык, аларны? ш???ре Болгар дип атала. Ул бик зур ш???р?.

?л-Гарнатый буенча ?? Болгар да гаять зур ш???р, ул гел нарат агачыннан гына т?зелг?н, ? ш???р дивары — им?нн?н?. Ш?рык географиясенд? шулай ук ?эчке? Болгардан, ягъни Болгар ш???рене? ?зенн?н тыш тагын д??л?тне тышкы д?нья бел?н б?йли торган с??д? урыны сыйфатындагы ?тышкы? Болгар турында да х?б?рл?р очрый. Анысы—Идел буендагы атаклы Ага-Базар, зур ярминк? урыны. Тарихи чыганакларда шулай ук Болгарны? аннан 20 к?нлек юл арасында урнашкан борынгы Русьны? башкаласы Куябтан, ягъни Киевт?н кечер?к булуы ?йтел?.

?Болгар? с?зе Алтын Урдага х?тле чорда гомум?н болгар ?ире атамасы буларак кына кулланыла. ? борынгы Болгарны 1164 елда Т?ньяк-К?нчыгыш Русь кен?зене? Идел Болгарына явы у?аеннан елъязмада телг? алынган Бряхимов (Ибра?им) ш???ре итеп карау гад?тк? кереп китк?н. Дим?к, Болгар ?ле ул вакытта башкала булган. Ул XII й?зне? беренче яртысында да шулай булып калган; ??рх?лд?, ?л-??валики ??м ?л-Гарнатый аны илне? баш ш???ре итеп язганнар, алар шул ш???рд? тукталганнар да.

Суар

Болгарны? тарихка кереп калган икенче зур ш???ре Суар булган. Бу ике ш???р хакындагы т?п м?гъл?матлар безг? билгеле инде. Тагын икенче т?р чыганаклар—нумизматика материаллары, ягъни борынгы акчалар сезне кызыксындырмый калмас. М?гъл?м булганча, Урта Азияд? Саманилар идар? итк?н чорда (IX—X й?зл?рд?) Европа бел?н Азия арасында с??д? багланышларында гар?п дир??мн?ре—куфи к?меш т??к?л?ре зур урын тоткан. X й?зне? 20 нче елларыннан башлап болгарлар, саманиларга охшатып, ?з идар?чел?ре исеменн?н, тик елларын ??м Урта Азия ш???рл?рене? исемн?рен куеп, акчалар сугарга ?йр?нг?нн?р. М?с?л?н, Микаил ибне ??гъф?р атлы болгар ?мире исеменн?н сугылган, л?кин С?м?рканд, Шаш (Ташк?нт), шулай ук Фарсыны?, ягъни Иранны? Б?лх, Нисабур ш???рл?рене? исемн?ре куелган акчалар й?р?е билгеле. ?мма озак та ?тм?ст?н Болгарда, ?з ш???рл?рен к?рс?теп, к?пл?п ?з акчаларын сугу башланган. М?с?л?н, 931, 948—959 елларда Насыйр ибне ?хм?т ??м Талиб исеменн?н сугылган акчалар м?гъл?м.

Талибны? со?рак идар? итк?н улы М?эмин бер ?к вакытта Суарда да, Болгарда да акча суккан. Аны? 976 елда суккан т??к?л?ре табылды. Тик шуннан со?, 980 елга кад?р, акча сугу б?т?н М?эмин—Ибне Х?с?н исеменн?н бары Болгарда гына алып барылган. ?леге х?л Суарны? бу вакытка, элекке с?яси ку?тен югалтып, илне? башкаласы булган ш??ре Болгарга тулысынча буйсынуын к?рс?теп тора. Шунысын да ?йтерг? кир?к, болгар акчаларыны? таралыш географиясе бик зур булган. Бай х?зин?л?р эченд? алар бер-бер артлы Югары Идел буенда, Новгород ??м Псков ?ирл?ренд?, Балтыйк буенда, Скандинавия илл?ренд? ??м х?тта Данияд? табылды (Данияд? табылганы—Суар т??к?се).

XI й?зд? Суар ике к?ренекле чыганакта телг? алына. Урта Азияне? атаклы т?рки тел галиме ??м географ М?хм?т Кашгарый ?зене? м?ш??р ?Д?нья картасы? диг?н хезм?тенд? шулай ук Болгар ??м Суар ш???рл?рен билгел?п куйган.

?л-М?рв?зине? м?гъл?матлары буенча: ?Аларны? (болгарларны?) ике ш???ре бар. Шуларны? берсе Суар дип й?ртел?, ? икенчесе Болгар дип атала; ике ш???р арасы—бик куе ?р?м?л?рг? т?ренг?н елга яры буйлап ике к?нлек юл. Алар анда дошманнарыннан саклану ?чен ныгытмалар т?зеп урнашканнар?. Бу х?б?р Болгар ??м Суар ш???рлекл?ре калдыкларыны? б?генге топографиясен? га??еп туры кил?.

Атаклы совет археологы, болгар тарихы белгече профессор А. П. Смирновны? 1930 нчы елларда Суар урынында алып барган казу эшл?ре н?ти??сенд? бик кыймм?тле м?гъл?матлар тупланды. Эшне? башында ук тикшерен?чел?р у?ышка юлыга: алар ш???рлек уртасында бер бик зур кирпеч корылма калдыгына килеп чыгалар — анда бер бай т?р?не? таш сарае булганлыгы ачыклана. Сарай ике катлы булган, ?з?кт?н ягып ?ылытылган. Бинаны? алды бик матур итеп, биз?кл?п эшл?нг?н булган, у? якта манара калкып торган. Сарай таш стена бел?н ?йл?ндереп алынган, ишек алдына да таш т?ш?лг?н. Бу сарай X—XI й?зл?рд? т?зелеп, монголлар явы вакытында ?имерелг?н, ?мма тизд?н ян?д?н торгызылган ??м XIV й?зд?, ш???р бел?н берг?, яш??д?н туктаган. Шул ук казулар н?ти??сенд?, ф?нд? беренче тапкыр буларак, болгар ш???рл?рене? х?рби ныгытмаларын к?залларлык бай археологик м?гъл?мат тупланды. Безне? к?нн?рг? кад?р сакланган урлар (валлар) ?стен? ике р?т биек им?н кура, ягъни ныгытма эшл?нг?н, р?тл?р арасына ныклык ?чен балчык т?еп тутырылган. Б?тен кура буйлап, бер-берсенн?н аткан ук очып ?ит?рлек ераклыкта аралар калдырып, х?рби машлар тезелеп китк?н. Тышкы яктан тир?н чокыр казылып, а?а су тутырылган ??м аны? т?бенн?н очлы казык-б?р?н?л?р тырпаеп торган. Чокыр артында тагын бер ур сузылган булган, аны? ?стенд? шулай ук очлы им?н б?р?н?л?рд?н койма торгызылган. Б?тен кура ?стенд? с??гел?р, еракка ата торган ??я ??м уклар бел?н коралланган сакчылар басып торган. Мен? шушы к?чле ныгытма урта гасыр ш???ре булган Суарны т?рле ????мн?рд?н саклап килг?н.

Б?л?р

Б?л?р хакында елъязмалар буенча м?гъл?мат: Андрей Боголюбский ?зене? улы Мстислав ??м М?р?м кен?зе бел?н берг? 1164 елда Идел Болгарына яуга чыккан. Анда ?йтелг?нч?, руслар болгарларны ?и?г?нн?р. Тик болгар бие ?з гаск?ре бел?н Олуг ш???рг? кереп яшеренг?н. ? бу ш???рне? кайда булганлыгы анда ?йтелм?г?н.

Б?релешл?р

?леге ш???рне? урыны шул ук рус елъязмаларында ачыклана т?ш?: 20 елдан со?, ягъни 1184 елда, тик бу юлы башка рус кен?зе, Андрей Боголюбскийны? энесе Всеволод (Всеволод III) ?ит?кчелегенд? руслар кабат яуга чыгалар, ????м алдыннан шундый бер вакыйга булып ала. М?гъл?м булганча, Болгар д??л?те ?зене? и? якын к?ршесе Русь бел?н к?пт?н с??д? багланышлары алып барган. Югары Идел ??м ?к? елгасы буендагы рус ш???рл?ренд? Болгарны? с??д? кешел?ре яш?г?н. Л?кин Рязань, М?р?м ??м кайбер башка ш???рл?рне? ниндидер юлбасарлары болгар с??д?г?рл?рен талыйлар, ?итм?с?, Идел буендагы болгар ш???рл?рен? ??м авылларына ????м ит? башлыйлар.

Болгарлар, мондый талауларны туктатуны сорап, ике тапкыр Всеволодка м?р???гать ит?л?р, л?кин ул юлбасарларны туктата алмый. Талаулар д?вам ит?. Т?землекл?ре бетк?н болгарлар Русьны? ?зен? яу чыгалар, Городец, М?р?м ш???рл?рен туздыралар, Рязаньг? барып ?ит?л?р. Бу вакыйга 1183 елда була.

Всеволод болгарлардан ?ч алырга уйлый ??м аларга каршы зур яу ?иб?р?. Анда Русьны? башкаласы Владимир ш???рене? т?п к?чл?ренн?н тыш Киев, Чернигов, Переяславль, Смоленск гаск?рл?ре д? катнаша. Руслар Олуг ш???рг?, ягъни Б?л?рг? кад?р килеп ?ит?л?р, аны ун к?н буе камап торалар. Тик ала алмый кире кайтып кит?л?р.

Елъязмалар шушы Олуг ш???рне (?Великий город?) Черемисан елгасы буенда итеп к?рс?т?л?р. ?леге елга—Кече Чирмеш?н, ? аны? сул ягында б?генге к?нг? кад?р сакланган Бил?р ш???рлеге—Олуг ш???р дип й?ртелг?н тарихи Б?л?р ш???ре була инде. Аны? беренче тапкыр 1164 елда телг? алынуы ?ич т? очраклы т?гел, н?къ мен? шул чакларда халыкара х?лл?р киеренкел?неп кит?, к?нбатыштан ?зс?зле ??м р?химсез кен?з Андрей Боголюбский ?ит?кчелегенд? яулар башлана.

1183 елны? ??енд? Владимир-С?зд?л кен?злеге идар?чесе Всеволод III Зур Оя, ?зен? союздаш Киев, Смоленск, К?ньяк Переяславль, Рязань, М?р?м кен?зл?ре гаск?рл?рен берл?штереп, зур гаск?р бел?н Болгар илен? - Бил?р ш???рен? ????м ит?.

Киев Русе бел?н Идел буе Болгары килеш?л?ре

Киев Русе бел?н Идел буе Болгары м?н?с?б?тл?ре каршылыклы булган, кайбер вакытта Идел буенда с??д? ?чен сугышлар, кайбер чорында хезм?тт?шлек д?вере булган.

1183 елны? ??енд? Владимир-С?зд?л кен?злеге идар?чесе Всеволод III Зур Оя, ?зен? союздаш Киев, Смоленск, К?ньяк Переяславль, Рязань, М?р?м кен?зл?ре гаск?рл?рен берл?штереп, зур гаск?р бел?н Болгар илен? - Бил?р ш???рен? ????м ит?.

Идел буе Болгары бел?н Киев Русе арасындагы килеш?л?ре:

• 1) Идел буе Болгары бел?н Киев Русене? б?ек кен?зе Владимир I арасындагы килеш?. ?Повести временных лет? елъязмасында х?б?р ителг?нч?, аркадашлары б???н?к-т?рекл?р бел?н болгарларга каршы яу бел?н килг?нн?н со? (985), кен?з Владимир I болгарларны? икътисади яктан ?стенлеген таный (?... все они в сапозех?) ??м алардан ясак т?л?теп булмаячагын а?лый (?им дани нам не даяти, поидем искать лапотников?), ?зара килеш? т?зерг? т?къдим ит?. Килеш?г? ?колмак суга батканчы, таш су ?стен? калыкканчы? турылыклы булырга дип ант ител?;
• 2) Идел буе Болгары д??л?те бел?н Киев Русе арасында чама бел?н 1006 елда ике илне? д? с??д?г?рл?рен? т?рле ш???рл?рд? ирекле р?вешт? с??д? ит? хокукы бирел?е турында т?зелг?н килеш? (авыл ?ирл?ренд? с??д? ит? м?мкинлеге каралмаган). Аны? нигезенд? ике д??л?тне? с??д?, м?д?ният ??м с?яс?т ?лк?сенд? ?зара м?н?с?б?тл?ре ныгый. Бу килеш? турындагы м?гъл?мат борынгы рус елъязмалары бел?н эш итк?н В.Н. Татищев хезм?тенд? урын алган;
• 3) Идел буе Болгары бел?н Владимир-С?зд?л кен?злеге арасындагы 1221 елгы килеш?. Болгарлар русларны? Устюг ш???рен (1218) ??м рус гаск?ре болгарларны? Ашлы ш???рен (1220) яулап алу сугышларыннан со? килеш? т?зел?. Килеш?д? ?йтелг?нч?, Ука елгасы буенда урнашкан кайбер мордва авыллары рус кен?злеге йогынтысына к?ч?;
• 4) 1229 елгы Идел буе Болгары бел?н Владимир-С?зд?л кен?злеге арасындагы килеш? (1229). Идел буе т?б?генд? ?зара м?н?с?б?тл?рне билгели, ?сирл?р алмашу, с??д?г?рл?р бел?н балыкчыларга ике ил арасында ирекле эш й?рт? м?мкинлеге бир?. Бу килеш? Владимир-С?зд?л кен?зе Юрий Всеволод улы Ука бел?н Сыры елгалары арасындагы мордва ?ирл?рен ?з йогынтысына алу ?чен башлаган сугышыннан со? 6 елга дип т?зел?. ?леге килеш? Рус кен?злеген? ачлык аф?тенн?н котылу чарасы булса (бернич? ел иген у?маган рус илен? болгарлар 1229 елда зур к?л?мд? ашлык озаталар), болгарларга 1229, 1232 еллардагы монгол яуларына оешкан т?ст? каршы тору м?мкинлеге бир?.

Я?а Идел буе Болгары башкаласы

К?нбатыштан ????мн?р ешаю аркасында Идел ??м Кама буйлары куркыныч урыннарга ?йл?нг?н. Болгарны? бу ике елга кушылган ?ирд?ге элекке башкаласы илне? эчен?р?к—ераграк ??м тынычрак булган Чирмеш?н буена к?черелг?н. Х?ер, бу турыда бер ген? чыганакта да берни д? язылмаган. Шул чордан башлап Идел Болгары тарихына башкала д?р???сен г??д?л?ндереп ?Олуг? дип аталган ш???р килеп ?ст?лг?нг? к?р? фараз кылып ?йт? ген? бу.

Алтын Урда чоры

13 гасырда рус елъязмаларында Олуг ш???р тагын бернич? тапкыр телг? алынган: 1220 елда кен?з Святославны? болгар ш???ре Ашлыга яу чыгуы, монголларны? 1232 елда Болгарга беренче тапкыр ????м ясап караулары турында язганда ??м, ни?аять, 1236 елда монгол гаск?рене? Идел Болгарына ????м ит?ен, ?ш??р?тле Олуг болгар каласы?ны? басып алынуын сур?тл?г?нд?. Шул вакытта ш???р ?имерелг?н, ?мма яш??д?н туктамаган. Алтын Урда чорында башка ш???рл?р шикелле торгызылып, акча сугу ?з?ген? ?верелс? д?, ул инде ?зене? элект?ге ку?тен югалткан. Х?зерге Бил?р т?б?генд?, ягъни Б?л?р ш???ре урынында ??м шул тир?л?рд? табылган т??к?л?рне? и? со?ыннан сугылганы 1431 елга карый.

Алтын Урда оешкан чагында, м?ст?кыйльлеген ?уйган башка д??л?тл?р кебек ?к, Идел Болгары да улус сыйфатында я?а м?мл?к?тк? кер? — XIII—XIV й?зл?рне? тарихи чыганаклары шуны раслый.

Бату бел?н Б?рк? ханнарны? замандашы, XIII й?зд? яш?г?н фарсы тарихчысы ?уз?ани: Хар?земн?н алып Византияг? чаклы барча т?рки ?ирл?р, шулар эченд? Болгар ?ире д? Бату карамагына эл?г?, дип яза да, со?рак ул ?ирл?рне? Б?рк? кулына к?чк?нлеген х?б?р ит?. Болгар ?ирл?рене? ?учи улусына керг?нлеген XIV й?зд? яш?г?н б?т?н фарсы галимн?ре: Ибне Фазлалла?, Х?мдалла? Казвини, шулай ук XV й?зд? алар эшен д?вам иттерг?н галимн?р д? язалар.

Алтын Урданы? чикл?рен XIV й?зд? яш?г?н гар?п энциклопедисты ?л-Гом?ри буенча: ?...бу д??л?тне? чикл?рен ??йхун (Аму-Д?рья) тарафыннан—Хар?зем, Сыганак, С?йрам, Ярк?нд, ??нд, Сарай, Ма?ар, Азак, Акчакирм?н, Кефе, Судак, Саксын, ?к?к, Болгар, ?лк?л?рд?н Себер бел?н Ибир, Башгырд бел?н Чулыман билгели?,—дип яза. Гар?п галиме телг? алган калалар: ?Башгырд? - башкорт ?ире: ?Себер бел?н Ибир? Урал тауларыны? аргы ягына туры кил?; ?Чулыман? диг?не ис?—аннан да арырак, к?нчыгыштарак, Обь д?рьясыны? тармагы булган Чулым тир?л?ре. Шул ук XIV й?зне? б?т?н галимн?ре ?л-М?фадд?л бел?н ?д-?а??би ис? Туктай патшалыгын (со?рак ?зб?к хан бил?м?л?ре), ягъни Алтын Урданы? чикл?рен, к?нчыгыштан к?нбатышка—Иртеш д?рьясыннан Кара ди?гезг?ч?, т?ньяктан к?ньякка—Болгардан Д?рб?ндк?ч? дип к?рс?т?л?р.

Алтын Урда оешканда а?а кереп калган Болгар бу д??л?т к?ч?еп китк?н заманнарда аны? ???миятле бер ?лешен т?шкил ит?. ?учи улусыны? ?з ш???рл?ре калкып чыкканчы, Идел буендагы с??д? ?з?ге буларак, д??л?тне? м?рк?зе вазифасын да ?ти, ?учи т??к?л?рен д? и? ??в?л икътисадый ныгып ?лгерг?н Болгар каласында суга башлыйлар. XIII й?зне? 50—60 нчы елларында сугылган акчалы х?зин?л?р ?н? шуны раслый. Со?гы елларда Татарстанны? Апас районыны? Борындык авылы яныннан 995 т??к?д?н торган зур гына х?зин? табылды.

XIII й?зд? с?ях?т итк?н итальян кешесе Марко Поло язып калдырганча, Алтын Урданы? баштагы ханнары Бату бел?н Б?рк? Сарайдан торып та, Болгардан торып та идар? ит?л?р. ? инде XIV й?зд? Болгар каласы Алтын Урданы? аеруча зур ??м м?ш??р ш???рл?ренн?н берсен? ?верел?. Фарсы теленд? язылган ?Ф?р???нам?? китабында Болгар Урда ханнарыны? ?алтын т?хете? дип телг? алына. ?л-Гом?ри аны ?учи улусыны? ?м?гъл?м калаларыны? берсе? дип атый. Алтын Урда ??м Болгар тарихын безне? заманнарда ?йр?нг?н галимн?р: А. Ю. Якубовский, А. П. Смирнов, Г. Н. Федоров-Давыдовлар да Болгарны? Алтын Урда тарихында, бигр?к т? ислам динен таратуда, ш???р м?д?ниятен, авыл ху?алыгын, шул ис?пт?н иген иг?не ки? ??елдер?д? тоткан урынын шактый югары куялар.

Болгар каласы да, элеккеге Болгар д??л?тене? бил?м?л?ре д? тулаем Алтын Урдага кер? ??м аны? т?ньягындагы улусны т?шкил ит?; урта гасырлардагы бу м?ш??р д??л?тк?, ягъни Алтын Урдага, Болгарны? катнашы булмаган, диг?н фикерне алга с?р? ?чен бернинди ф?нни нигез юк.

Дин берлеге (бигр?к т? ?зб?к хан вакытында ислам д??л?т дине буларак ныгып алгач), уртак тел, ш???р м?д?ниятенд?ге — мигъмарлык-т?зелешт?, ювелир с?нгате ??м ??н?рчелекне? башка т?рл?ренд?ге— охшашлык Болгарны Алтын Урдага бик нык б?йли, аны? аерылгысыз ?лешен? ?верелдер?. Н?къ мен? шушы д?верд? Болгар ?иренд? зур ?зг?решл?р, алга китеш була: чуен коя башлыйлар (аны? серен ?з?к Азияд?н татарлар алып кил?); беренче утлы корал куллана башлыйлар; биз?п-матурлап кабер ташлары кую гад?тк? кер?; ч?лм?кчелек ??н?ре алга кит?, чынаяк кирпечл?р ?итештер?, биз?к т?шереп яки язу язып ??м аны калын ялтыравык бел?н каплау, затлы савыт-саба ясау, таш-кирпеч архитектурада мозаика ??м майолика ышанычлы урын яулап ала.

1361 елда Булаттимер диг?н ?мир, Болгар каласы бел?н Урта Иделне тартып алып, ?учи улусыннан аерылып чыкмакчы була. ?мма 1367 елны ул С?зд?л кен?зе гаск?рл?ре бел?н сугышып ?и?ел? д? Сарайга кача ??м анда Алтын Урда ханы Газиз тарафыннан ?терел?. Рус чыганаклары икенче бер ханны?—Х?с?нне?, Алтын Урда т?хетенн?н т?шерелг?ч, т?ньякка качуын ??м ?зен Болгар ?мире дип игълан ит?ен язалар. (Елъязмаларда ул Асан, Осан исеме бел?н 1370 ??м 1376 елларда телг? алына.)

XIV й?зне? 70 нче еллар азагында Орыс хан, ягъни М?х?мм?т, ?зене? т?м?не Мамай бел?н берлект?, Алтын Урданы я?адан берл?штер?г? иреш?. Болгар а?а ян?д?н буйсына.

1380 елны т?хетк? Туктамыш хан утыргач, Урданы? берд?млеге аеруча ныгый. 1382 елны Дмитрий Донской да Туктамышка буйсынырга м??б?р була. ?мма н?къ мен? Туктамыш т?хетт? утырган чакны, 80 нче еллар азагында, Алтын Урда ?имерел?-таркала башлый. 1391, 1395 еллардагы сугышларда Аксак Тимерне? Туктамыш ханны ?и??е бу ?имерел?не тизл?т?.

1395 елны Т?ньяк Кавказ тир?л?ренд?ге сугышта ?и?елг?ч, Туктамыш т?ньякка—Болгарга кача. Шул чагында, Алтын Урда ханын эз?рлекл?п, Аксак Тимер Болгар ?ирен яулап алган ик?н, ш???рне ?имерг?н диг?н фикер ф?нд? шактый ки? таралган.

Моны? нигезенд? ф?кать халык теленд?ге риваятьл?р, шактый со? язылган чыганаклар гына ята. ?мма тарихны ?йр?н?че галимн?р, шул ис?пт?н ?леге д?реслек авторы да, Аксак Тимерне? Болгарга яу бел?н кил?е ?лег? бер ген? тарихи чыганак бел?н д? расланмый диг?н фикерд? торалар. Чыннан да, гар?п с?ях?тнам?л?ренд? д?, рус елъязмаларында да, х?тта ?ле Аксак Тимерне? ??р к?нен, ??р явын ?ентекл?п, тасвирлап аны? биографиясен язган фарсы авторларыны? язмаларында да бу хакта бер с?з д? ?йтелми.

Шулай да, Болгар ?ире, бигр?к т? аны? к?ньягы Аксак Тимер яуларыннан б?тенл?й зыян к?рми, диг?н с?з т?гел, ч?нки ул 1391 елны Кондырча елгасы буендагы сугышны? аф?те бик зур була. Аксак Тимер гаск?ренн?н бер?р т?ркемне? Болгарга яу бел?н килг?н булуы да ихтимал.

Талау яулары

Болгар ?ирен? б?ла-казаны? зуррагын рус ушкуйниклары (елга юлбасарлары) китер?. Идел буйлап к?йм?л?рд? яу бел?н килеп, Кастрама, Углич, Т?б?н кебек рус калаларын талап, б?лгенлекк? т?шереп й?р?че юлбасар ушкуйниклар Сарайда ыгы-зыгы барганын, ?з?кне? дилбег?не бушатканын абайлап алалар да 1360, 1366, 1374, 1391 елларны Болгарга, Иделд?ге ??м Камадагы б?т?н кайбер ш???рл?рг? ябырылалар. Халыкны талап, йолым (выкуп, акча) алып кына калмыйча, к?йм?л?рг? ?сирл?рне д? т?йил?р. Рус кен?зл?ре д? кул кушырып утырмыйлар—Урта Иделг? 1370, 1376, 1431 елларны яу бел?н кил?л?р. Олы кен?з Василий II не? воеводасы Федор Пестрый, 1431 елны Болгарга зур яу бел?н килеп, ш???рне талап-?имереп кит?. Шуннан со? инде Болгар беркайчан да терн?кл?неп кит? алмый.

Тикшерен?л?р ??м риваятьл?р

Х?ер, ш???рне? ?зенд? со?рак та азмы-к?пме халык яш?г?ндер. XVI й?з шагыйре М?х?мм?дьяр, XVII й?з шагыйре М??ла Колый Болгарда булгалыйлар ??м кайбер шигырьл?рен д? шунда и?ат ит?л?р. Ш???рлект? ?ле х?тта археологлар Казан ханлыгы чорына караган катлам да табалар. ?мма Болгарны инде чын кала дип к?з алдына китереп булмый. Анда, м?гаен, т?рле д?рвишл?р, суфилар, шагыйрьл?р барып, х?раб?л?р арасында й?реп, изге урыннарда булып, т?рб?л?рг? зияр?т кылып, ?зл?рене? и?атларына берт?рле рухи азык зарурлыгы бел?н килеп й?рг?нн?рдер.

Халык теленд? мондый риваять бар. Аксак Тимер ш??ри Болгарны ала да барча халкын кырып бетер?. Габдулла хан ?зене? гаил?се бел?н Х?кем пулатына кереп бикл?н?. Илбасарны? ?мере бел?н пулатка б?р?н?л?р ?еп, ут т?рт?л?р. Ханны? гаил?се янып ??лак була, ф?кать г?з?л хан кызы гына, ходай кушып; ис?н кала—аны пулатны? г?мб?зенд? утырган х?лд? к?р?л?р.

Риваятьт?ге Х?кем пулатын б?генг?ч? сакланган Кара пулатка юрыйлар: аны? таш диварлары янып каралган, ян?се. ??рх?лд?, бу бинаны? Татарстан ?иренд?ге урта гасырлардан калган и? ?зенч?лекле монументаль архитектура ядк?ре буларак кыймм?те зур. Аны? янында—Ак пулатны? калдыклары: ул узган гасырны? 60 нчы елларында ?имерел?. Ак пулат ??м?гать мунчаларыны? берсе була: уртада бассейнлы зур юыну б?лм?се, почмакларында—номерлар. ?з?кт?н ?ылы кил?, балчык ??м тимер торбалардан кайнар ??м салкын су агып тора. Тау ит?генд? археологлар ян? бер мунчаны?—Кызыл пулат диг?нене? калдыкларын казып чыгаралар; эчке диварлары кызылга буялганга к?р? шундый исем бир?л?р. Анысыны? ?з?к залында фонтан атып торган.

Болгарда и? ?йб?т сакланган архитектура ядк?ре—Кече манара; аны? биеклеге 15 м. А. Михайлов 1712 елны аны? янындагы м?четне д? билгел?п куя; х?раб?л?ре ?ле узган гасырны? 20 нче елларына чаклы саклана. Казан ханлыгы д?веренд? ?леге м?четне? т?б?нге каты ханнар т?рб?се буларак файдаланыла. Гомум?н, ул тир?л?р ханнар зираты диг?н исемд? й?ртел?; шундагы ис?н калган Хан т?рб?сене? заманында ак ??м з??г?р мозаика бел?н биз?лг?н булуы м?гъл?м. Ш???рлекне? ныгытмалары тышында Кече ш???р урнашкан; аны? капкасыннан калган х?раб?л?р, ак таштан корылган бинаны? нигезен? карап, Болгар хакимиятене? ??йге резиденциясе булырга тиеш, диг?н фикер яш?п кил?. Ш???р тышында—Грек пулаты, ягъни ?рм?н бист?сенд? Кавказдан килг?н с??д?г?рл?р, кунаклар ?чен корылган чирк?? булган, ?мма ул да инде к?пт?н ?имерелг?н. Басым ясап шунысын ?йтерг? кир?к: югарыда санап китк?н ядк?рл?р ??мм?се д? XIV й?зг?, Алтын Урда заманына карый. Монголлар килг?нче т?зелг?н биналардан берни д? калмаган.

Алтын Урда чорында элеккеге Болгар д??л?тенн?н калган башка ш???рл?р д? була: Суар, Б?л?р, Кашан, ??к?тау, Тубылгытау, шулай ук б?генге к?нд? кайсы зур, кайсы кечер?к ш???рлекл?р х?ленд?ге, ? заманында Урта Идел буе халыклары тарихында теге яки бу д?р???д? эз калдырган башка ш???рл?р. Я?алары да ?сеп чыга. Араларында елъязмаларга керг?н Кирм?нчек, Алтын Урданы? т?ньягында ??м с?яси, ??м икътисадый ?з?к сыйфатында барлыкка килг?н, риваятьл?рг? керг?н Иске Казан да бар.

XVIII й?з азагында ??м XIX й?з башында Бил?р ш???рлеге м?йданында археологик к?з?т?л?р ясау н?ти??сенд? борынгы архитектура корылмаларыны? х?раб?л?ре, алар арасында бер зур м?чет урыны барлыгы ачыкланган. Шул вакытта ??м бераз со?гарак анда бик к?п ?йберл?р: алтын бо?ра алкалар, к?меш бел?зекл?р, ?из к?згел?р, тимерд?н коелган сугыш балталары ?. б. ист?лекл?р табылган. Узган гасыр азагында ??м безне? гасырны? беренче чирегенд? Бил?р ш???рлегенд? беренче археологик казулар ?тк?релг?н, ? 60 нчы еллар азагыннан бирле анда археолог, профессор А. X. Халиков ?ит?кчелегенд? тикшерен?л?р алып барылды. К?п кен? гыйбад?тхан? ??м торак корылмаларыны? нигезл?ре, борынгы ш???рне? х?рби ныгытмалары ?йр?нелде, к?п санлы к?нк?реш ?йберл?ре ??м керамик материал ?ыелды.

Бу вакытта болгарларны? авыл ху?алыгы, икътисады, с??д? б?йл?нешл?ре к?ч?я. Аларны? ху?алык нигезен игенчелек (?ирне яткыруга калдыру: бер ел файдаланып, бернич? ел ял иттер?), терлекчелек (ярымутрак ??м араннарда асрау), балыкчылык, к?сепчелек (аучылык, чолыкчылык), т?рле ??н?рчелек эшл?ре (тимер ??м бронза эшл?нм?л?р, ч?лм?к, пыяла ?р?, агач эшк?рт?, с?якт?н кисеп ?йберл?р эшл??, з?рк?н эшл?нм?л?р, корал ясау ?.б.), урыннарда ??м чит ?ирл?рд? сату-алу эшл?ре (Идел-Балтыйк ??м Идел буе – Урта Азия юллары т?шкил итк?н.

М?д?ният

Тел

Алга китк?н Урта гасыр д??л?те шартларында ш???рл?р ?сеш ала, ш???р м?д?нияте формалаша, ?ирле с?йл?мн?н тыш ш???рч? гомуми аралашу теле - койне (кыпчак-угыз тибындагы т?рки тел нигезендэ булырга тиеш) барлыкка кил? башлый. Идел болгарларыны? тел проблемасы б?генге к?нг? кад?р б?х?сле булып кала. Ул чорда Болгар территориясенд? ике тел яш?п килг?н фикер нигезлер?к. Берсе - борынгы болгар теле (архаик сыйфатларга ия тел), аны болгар анкайбер ?леше т?рле йолалар уздыру максатында кулланган булырга тиеш. Болгар территориясенд?ге 13-14 гасырлар кабер ташларындагы гар?п язуы бел?н ?леге телд? бирелг?н текстлар шуны? турында с?йли. Бу тел б?тенл?йг? бары Алтын Урда чорында гына (14 гасырны? икенче яртысы), ?стрлар (вен? этник процесслар ??м экстралингвистик факторлар (чума эпидемиясе) т?эсиренд? юкка чыккан. Икенчесе - болгар-кыпчак теле (угыз-кыпчак т?ре) - илне? аеруча гади халкы арасында таралган башка тел ??м, диалектларны? сыйфат ?зенч?лекл?рен берг? туплап, ш???р халкыны? гомум аралашу теле булып китк?н (моны к?п кен? тарихи-лингвистик фактлар раслый). Аны? нигезенд? Урта Азия (Караханилар) традициял?ре йогынтысы астында ?д?би тел формалашкан.

Борынгы татарларны? (болгарларны?) сакланып калган ?д?би ист?лекл?ренн?н и? элг?ресе — Кол Галины? иске татар теленд? язылган Кыйссаи Йосыф поэмасы (1236 ел). Шул ук арада, Урта Идел регионында XIII—XIV гасырларга караган гар?п язуы нигезенд? кабер ташларыны? 90% язулары борынгы болгар теленд? язылган.

Язу

Болгарлар т?рки, Орхон-Енисей язуына якын булган рун графикасын шактый элек куллана башлаганнар. Казылма табылдыклардан к?ренг?нч?, болгарларлар рун графикасын ислам кабул ителг?нн?н со? да кулланганнар. К?нк?реш ?йберл?ренд? ??м савыт-сабаларда кайбер рун язмалары булуы м?гъл?м. М?селман белем бир? системасы ?с? барган саен. рун графикасыны? кулланыштан чыга баруы, ? кайберл?рене? т?рле тамгалар ??м бил?м?, ягъни ху?алык билгел?ре буларак кына калулары б?х?ссез.

Археологик м?гъл?матлар к?рс?тк?нч?, гар?п язуы Идел-Балтыйк с??д? юлы ачылу барышында Урта Идел буена ?теп кер?. Ислам дине ки?р?к тарала ??м м?селман м?гариф системасы ?с? барган саен, гар?п графикасы рун язуын гам?ли эшл?рд?н ??м югары м?д?ниятт?н кысрыклый бара. Казылма табылдыкларга караганда, Болгар иленд? с?як яки камыш кал?мн?р кулланганнар, ? караны графит ??м охрадан ясаганнар. Табылдыклар арасында сай гына балчык кара савытлары да бар. Язу ?чен пергамент яис? чит илл?рд?н китерелг?н к?газь , ? к?нк?решт? каен тузы яки балавызланган такта кис?кл?ре кулланылган булырга тиеш.

Ф?н

М?селман м?д?нияте бел?н танышу болгарларга ??н?ри белемн?р ??м ф?н ?сешен? эт?ргеч ясый. Ф?н, ??н?ри белемн?р ?с?, халык арасында белем ки? тарала.

Ш???р м?д?нияте ??м я?а ??н?р-к?сепл?р ?с? гам?ли белемн?р ?зл?штерег? ярд?м итк?н. Геометрия, математика, металлургия, химия, астрономия ??м башка ф?н ?лк?л?ренд? белемн?р арткан. Идел Болгарыны? т?рле ш???рл?ренд? табылган таш ??м кирпеч бина калдыкларын ?йр?н? шуны к?рс?т? ки, аларны? конструкциял?ре шулкад?р катлаулы, формалары т?г?л, тигез ?лч?мн?рд? башкарылган - моны? катлаулы математик ??м геометрик ис?пл??л?рд?н башка м?мкин т?гел. ?ичшиксез, барлык бу ис?пл??л?р алга китк?н метрологик белемн?рг? нигезл?неп башкарылган, шул ук вакытта бу ис?п-хисапларга гади Урта гасыр ?лч?мн?ре - терс?к, карыш, адым ?.б. нигез итеп алынган.Почмаклары туры сызыклар бел?н тоташтырылган, берсе ?стен? берсе куелган ?ч турыпочмаклык ясалган кечер?к кен? сызым табылдыклары катлаулы ис?п-хисапларны? м??им д?лиле булып тора.

Тимер ??м бронза металлургиясе ?сеше химия, физика металл ??м матд? ?злекл?ре ?лк?сенд? белемн?рне камилл?штер?не тал?п ит?. Дим?к, болгарларда бу ф?нни юн?лешл?р д? к?чле ?сеш алган.

М?селман йолаларын т?г?л ?т?? ?чен М?кк?не? т?г?л урынын бел? кир?к. Аны ачыклау ?чен, астрономик белемн?р тал?п ител?. Болгар м?четл?рене? ??рберсенд? гномон булган.

Болгар галимн?ре

• Та?етдин ибн Юныс ?л-Болгари (т?г?л билгеле т?гел, Мосулда укыган)
• Х?с?н ибн Юныс ?л-Болгари (т?г?л билгеле т?гел, Мосулда укыган)
• Якуб ибн Ногман (атаклы болгар тарихчысы)
• Бор?анеддин ?л-Болгари (риторик, дин ??еле, фармаколог)
• С?л?йман ибн Давыт ?с-Саксини
• Та?еддин ?л-Болгари (фармаколог)
• Ха?и ?хм?т ?л-Болгари (дин галиме)

?д?бият

Идел буе Болгарында матур ?д?бият ??м халык авыз и?аты ?сеш алган. Д?рес, монголларга кад?рге чор и?аты турында м?гъл?матлар к?п т?гел. ?мма 11 й?зд? болгарларда кайбер гомумт?рки ?с?рл?р таралу хакында х?б?рл?р сакланган. М?с?л?н, борынгы татар ?д?бияты белгечл?ре 1069 елда Караханилар д??л?тене? башкаласы Баласагун ш???ренд? Йосыф ибне Ха?иб Баласагунины? Урта гасырларны? и? к?ренекле ?с?рл?ренн?н булган ?Котадгу белек? ?с?рене? Болгарда да ки? таралуын ?йт?л?р.

М?хм?д Кашгарый диг?н галимне? 11 й?зд? и?ат итк?н ?Диване л?гатет-т?рк? исемле м?ш??р с?злеге, ш?б??сез, Идел буенда да таралган булган. Анда кыпчак ??м болгар телл?ренн?н аерым ?рн?кл?р китерелг?н.

12 й?з т?рки шагыйрьл?рг? тагын да бай була. ?хм?д Й?гн?ки ?зене? ??иб?тел х?каик? исемле зур поэмасында кешелеклек, тугры с?злелек, тыйнаклык, юмартлык, белемлелек фикерен алга с?р?. Бу автор Урта Азия якларыннан булса да, ?с?рл?ре Идел буе Болгарында да билгеле була.

Архитектурасы

Болгарлардан бик к?п архитектур ист?лекл?р калган. Алар Татарстан, Чуашстан, Самар ?лк?се, Башкортстан, Сембер ?лк?се территориял?ренд? урнашканнар.

Дин

Болгарлар беренчел вакытта м???си булганнар. Алар кояш алласы Т??рег? табынганнар, ??р к?нне та? вакытында, кояш баеганда кояшка с??д? кылырга тиеш булалар. Л?кин м???силекне? артта калганлык билгесе ик?нен ил ?ит?кчел?ре д? а?лаганнар. Тора-бара Идел буе Болгарына м?селман халыкларыны? йогынтысы арта. Бу файдага була, ч?нки м?селман д??л?тл?ре бел?н тыгыз аралашу илне? ку?тен арттыра. 922 елда илд? ислам дине кабул ител?. Озакламый ислам б?тен д??л?тк? тарала. Л?кин халык к??еленд? м???силек билгел?ре озакка сакланып кала, кайбер иске ышанулар исламга да кереп, ялган кагыйд?л?рг? ?йл?н?л?р.

Руслар бел?н тыгыз аралашкан кайбер болгарлар славян ышануларында, со?рак христиан диненд? булалар.

Ху?алык тормышы

Болгар х?рбил?ре

Идел буе Болгар д??л?тене? икътисады югары д?р???д? булган. Икътисадны? нигезен авыл ху?алыгы, ??н?рчелек, эчке ??м тышкы с??д? т?шкил итк?н.

Авыл ху?алыгы

Авыл кешел?ре игенчелек ??м хайван асрау бел?н ш?гыльл?нг?нн?р. Унынчы гасыр фарсы географы Ибне Руст? "Болгарлар - игенчелек бел?н к?н к?р?че халык, ??м ??рт?рле иген ашлыгы ?стер?л?р, ?йтик: бодай, арпа, тары ??м башкасын", - дип яза. Ибн Фадлан да :"Аларны? азыгы - тары бел?н ат ите, ??м (аларда) бодай бел?н арпа да бик к?п", - дип яза. Болгарлар ?зл?ре ?стерг?н икм?кне рус кен?злекл?ре бел?н д? уртаклашалар. М?с?л?н, 1024 елгы ачлык вакытында, болгарлар русларга икм?к бир?л?р.

Болгарлар сыер, ?гез, ат, сарык, к??? асраганнар. Аларны? хайваннары ?ирле финнар ??м борынгы руслар тоткан хайваннар токымыннан эрер?к булган. Болгарлар шулай ук тавыклар ?рчетк?нн?р, б?лки аларны? ?рд?кл?ре ??м казлары да булгандыр. Ислам дине тыйганга к?р?, алар ду?гыз ?рчетм?г?нн?р.

??н?рл?р

Микаил ибн ??гъф?р дир??ме. Д??л?т Эрмитажы экспозициясе

М?эмин ибн ?л-Х?с?н дир??ме. Д??л?т Эрмитажы экспозициясе

10 гасырдан 13 гасыр башына кад?р Идел Болгары икътисадында ??н?рчелек гад?тт?н тыш зур роль уйнаган. Аны? продукциясе эчке базарга гына т?гел, чит илл?рг? д? чыгарылган.

Металл табу яки металл эшк?рт? ??н?рчелекне? т?п тармагы булган. Бил?рд?ге металлурги районы ?з вакытында бик зур - бер гектардан артыграк м?йданны алып торган. Металл кою мичл?ре яндырылмаган кирпечт?н ярымг?мб?з сыман салынган. Ул мичл?рг? вакланган тимер рудасы бел?н агач к?мере кушылмасы салынган. Югары температурада эрег?н тимер тимерчел?р остахан?л?рен? озатылган.

Т?сле металлурги д? алга китк?н. Болгар бронза коючылары ??м бакырчылары, нигезд?, т?рле савыт-саба: тар муенлы металл ч?лм?кл?р, т?линк?л?р, ч?мечл?р, кас?л?р ??м башкаларны ясаганнар.

Ювелирлык ??н?ре болгарларда камиллеге бел?н аерылып торган. Болгар осталары кыймм?тле металл эшк?рт?не? и? катлаулы ысулларын белг?нн?р. Алар, м?с?л?н, ?епкыр эше - бик нечк? алтын яки к?меш ?епселл?рд?н ?йберл?р ?реп ясау - осталыгына ия булган. Бер грамм алтынны, корыч пластинка тишегенн?н кыскыч бел?н тартып чыгарып, ике чакрым озынлыктагы ?епсел суза алганнар.

Идел Болгарында балчыктан савыт-саба ясау т?п ху?алык тармакларыны? берсе саналган. Болгар осталары ясаган камил ?йберл?р К?нчыгыш Европа территориясенд? ки? таралган. ??н?ри осталыклары ягында алар к?ршел?ренн?н бик ?стен торганнар.

С?якт?н ?йберл?р эшл??, тире эшк?рт? кебек ??н?рл?р д? югары ?сешк? ирешк?н. Юка гына итеп эшк?ртелг?н махсус сортлы к?н - "болгари" К?нбатышны? ??м К?нчыгышны? к?п илл?ред? бик югары б?ял?нг?н. Аны эшк?рт? серен бары тик болгар осталары гына белг?н.

С??д?

Болгарларны? ху?алык тормышында с??д? м??им урын тоткан. Шунысы кызык, ул заманда Идел буе Болгарын гел с??д?г?рл?р ген? яши торган ил дип санаганнар.

Болгар д??л?те X гасырда ук халыкара эре с??д? ?з?ген? ?йл?н?. ?ирле с??д?г?рл?р Борынгы Русьны?, Балтыйк буены? ??м Скандинавияне? Урта Азия, К?нчыгыш Гар?п илл?ре , Иран, ?индстан, Кытай бел?н с??д? м?н?с?б?тл?рен контрольд? тотканнар ??м ?айга салып торганнар. Тышкы с??д? д??л?т казнасына зур керем бирг?н. Китерелг?н товар б?ясене? уннан бер ?леше д??л?т файдасына алынган.

Болгар д?вере вакытында Итил, Болгар, Сувар ш???рл?ренд? к?меш (дир??м, нократ), бакыр акчалары сугылалар Болгар ид?р?чел?ре (?мирл?ре, хаканнары) ??м Х?лиф исеменн?н.

И?тимагый-с?яси т?зелеш

Идел буе Болгары гад?ти феодаль д??л?т булган. Илд? ?мир хакимлек итк?н. Д??л?т оешкан башлангыч чорларда аны илтабар дип атаганнар. Со?гырак чорда, м?селманлык ки? таралганнан со?, бу терминны “?мир” диг?н гар?п с?зе алыштырган.

Болгарларда д??л?тк? салым т?л?? ат яки башка й?к терлеге бир? бел?н ген? чикл?нм?г?н. Анда туй-м??лесл?р ?тк?рг?н ?чен, д??л?тк? салым т?л?рг? – бал, бодай бирерг? тиеш булалар.

Чыганаклар

• Ф?хретдинов Р.Г. Татар халкы ??м Татарстан тарихы: Татар урта гомуми белем м?кт?бе, гимназия ??м Лицейлар ?чен д?реслек/ Русчадан Г.Н.Ш?р?фетдинов, Р.Г.Ф?хретдинов т?р?. - Тулыл. 2 нче басма. - Казан: М?гариф, 2001. - 287 б.
• Татар халкы тарихы:10 класс ?чен уку ?сбабы. Казан: М?гариф, 2009.
• Ху?ин Ф.Ш., Пискарев В.И. Татарстан тарихы: 6 сыйныф ?чен. Казан: ТаРИХ, 2004
• Идел буе Болгарында м?гариф, дин ??м ф?н. 1 ?леш — Ш?йм?рд?нов Р.Х. Татар милли педагогикасы / Р.Х. Ш?йм?рданов, ?.Н. Ху?и?хм?тов. – Казан : М?гариф, 2007. – 196 – 245 Б.

Иск?рм?л?р

• Волжские монеты Бунт Емельяна Пугачева 1773 - 1775 годов История Суваро Булгары